جنگ ئٹ لس الس رکھ ئٹی مفک
نوشت: ڈاکٹر مبارک علی
مٹ: برناز بلوچ
دی بلوچستان پوسٹ
دیہاڑ ئٹی جنگ آتا وسیلہ ئٹ راج آک تینا شرہ آتا فیصلہ ءِ کریسہ مسنو۔ تینا دژمن ءِ شکست تننگان پد کھٹوک فوج آک شار و خلق آتے لُٹ و پل کریرہ۔ نرینہ و نیاڑی تے غلام جوڑ کرسا اوفتے منڈی تیا بہا کریرہ۔
عہد وسطیٰ ئٹ ہراتم جنگ آتیٹی لس خون و دتر چری مس گڑا دا ویل ئنا زی آ پام تننگا کہ داڑکن اسہ اخلاقی قانود اس مرے۔ مسیحی مذہب نا تہٹی خاص وڑئٹ دانا زی آ شرہ مس کہ عیسائیت امن نا مظہر ءِ۔ داٹی جنگ کننگ جائز اف ولے ہراتم سیاسی ردئٹ راج آتا نیامٹ جنگ آک مسر گڑا او جنگ آتے جائز درشان کننگ کن مذہبی مہکش آک اخلاقی قانود ءِ جوڑ کریر۔
چارمیکو کرن ئٹ St. Augustin دا سرحال نا باروٹ شابیتی حوال تریسہ درشان کرے کہ اگہ حق ئنا جنگ مرے گڑا داٹی مون پہ مون دژمن ءِ خلنگ و کھسفنگ حق آٹے ۔ انتئیکہ حق ئنا جنگ، ذاتی شہرت یا مال غنیمت کن مفک۔ دانا بنداو اخلاقیات نا زی آ مریک۔ اندا خاطران دژمن ءِ ہر حالیت ئٹ شکست تننگ مرے۔
سینٹ آگسٹین (AD 430) “حق ئنا جنگ” نا باروٹ داہم پارے کہ اگہ داٹی دژمن مسیحی اس اف گڑا دا حالیت ئٹ دژمن فوج نا لس خون جائز ءِ ۔ اوفتا مار تے ہم کھسفنگ مرے۔ انتئیکہ بھلن مننگ آن پد اوفک ہم مسیحت کن خُلیس اس جوڑ مننگ کیرہ۔
سینٹ آگسٹین نا دا تھیوری ءِ عہد وسطیٰ نا پنی آ مذہبی مہکش تھامس اکوئنس منیسہ دا دلیل ءِ تس کہ ‘حق ئنا جنگ’ ئٹ کھسفنگ و دتر وہیفنگ نا مسخت شکست کنوک راج ءِ سزا تننگ نا مریک۔ انتئیکہ دا جنگ اخلاقی قدر آتیٹ کننگک ہندا خاطران داٹی مروکا دترچری جائز ءِ ۔
‘حق ئنا جنگ’ نا باروٹ ایلو مسیحی مہکش آک ہم تینا لیکہ آتے مونا ہیسر۔ ہراٹی جنگ نا دتر چری ءِ کم کننگ نا کوشست کننگا۔ مثیل ئسے نا اگہ دژمن سلہہ بٹے گڑا اونا فوجی تے کھسفنگ مف۔ اگہ دژمن جنگ آن نرّے گڑا اونا رندٹ ہننگ مف۔ شاریک ہرا کہ سلہہ بند مفس و جنگ ئٹ اوار مفس اوفتے کھسفنگ جائز اف۔
رومی سلطنت نا زوال آن پد یورپ ئٹ فیوڈل ازم کاٹم ارفے۔ دا فیوڈل لارڈ آتا تینا قلعہ غاک مسرہ۔ فوج ئٹ نائٹس یا جنگجوک مسرہ۔ SIRF یا بزغر آتے لس فوجی جوڑ کرسا اوفتے جنگ ئٹی دھکہ تننگاکہ۔ داڑاسکان عہد وسطیٰ ئٹ دا فیوڈل لارڈ آک تین پہ تین اسہ رنگ جنگ کریر۔ جنگ آتا وخت اوفتا فوج آک بیرہ شار آتا لٹ و پل ءِ کتورہ بلکن چرچ آتیٹی تخوک مبارک آ گڑا تے ہم مالِ غنیمت سرپند مرسا ارفیرہ دریرہ۔ دا حالیت آتیٹ چرچ نا بھلا مذہبی اوغدہ دار آتیٹی چرچ و اونا مڈی تے رکھنگ کن اسہ عہدنامہ اس نوشتہ کننگا، ہراٹی اوفک “خدائی امن یعنی Peace of God” نا لیکہ ءِ مونا تخار۔ دادے مذہبی دروشم تریسہ فیوڈل لارڈ و اوفتا فوجی تیا رکھ خلنگا کہ اوفک چرچ نا مبارک آ گڑا تے لٹ و پل کروفس۔ تاجر و شاری تے تنک کروفس۔ دولت نا ہرس و زمین تا زی آ قوضہ کننگ نا مسخت ئٹ جنگ کروفس۔ دا اسہ کچ ئسے اسکان تو بے ڈوہ شاری تے رکھ تس ولے حالیت آک ہمو وخت بدل مسر ہراتم 1618ء آن ہلیس 1648ء اسکان یورپ ئٹ جنگ مس و دا سی (30) سال ئنا جنگ نا بھلو بشخ اس جرمن ئٹ کننگا۔ دا جنگ ئٹ جرمنی نا 40 فیصد آبادی کھسفنگ مس۔ شار و خلق آتے ہشنگ مس۔
ہراتم 1648ء ئٹ ویسٹ فیلیا معاہدہ نا کمک ئٹ جرمنی ٹی راجی ریاست آتا عمل مونا بس گڑا اوڑتون اوار اسہ کانفرینس ئسیٹی دا گڑا غا پام تننگا کہ بروکا جنگ آتے امر توننگ مرے۔ شاری تے امر رکھنگ مرے و ریاست آتا نیامٹ امر امن برجا تخنگہ۔
ہفتدہ و ہژدہمیکو کرن ئٹ جنگ و شاری تا باروٹ ہرا لیکہ غاک مونا بسر اوفک مذہبی مہکش آتا الور بلکن سیکولر لیکہ تخوکا چاہندار آتا ئسر۔ او بین الاقوامی اخلاقی قانود ءِ مونا ہیسر۔ دافتیٹی ہالینڈ نا فلسفی Hugo Grotius ہم اوار ئس۔ او جنگ نا بھسکاری تے توننگ و شاری تے رکھنگ کن قانود جوڑ کرے۔ دا ہمو بین الاقوامی جنز ئس کہ ہرانا سوب آن 1899 Hague Convention مس۔ ہراٹی پاننگا کہ راج آتا نیامٹ امن نا معاہدہ مرے۔
دا لڑ ئٹ ارٹمیکو Geneva Convention, ہرا 1949ء ئٹ مس۔ ہراٹی جنگی قیذی تے آسراتی تننگ نا پاننگا ولے امن و شاری تے رکھ تننگ نا دا لڑ اولی و ارٹمی جہانی جنگ آتا وخت ایسر مسوسس، جلہو نا دروشم ئٹ داسا شاریک ہم ڈیہہ ئنا رکھ ءِ کننگ ئسر و داسا جنگ اِرا ریاست و راج آتا نیامٹ مننگ ئس۔ بھیم بش کروک سلہہ جوڑ مننگ بنا مس۔ جنگ آک دیری، زمینی و آسمانی مسر۔ دا حالیت ئٹ فوجی تتون اوار شاریک ہم جنگ آتیٹی خلنگار۔
ارٹمی جہانی جنگ ئٹ امریکہ ایٹم بمب آتیٹ جاپان نا اِرا شار ہیروشیما و ناگاساکی ءِ بھس کرے۔ ہندا جنگ نا وخت سیوتی فضائیہ جرمنی نا شار ڈریسڈن آ بمباری کرسا اونا شاری تے کم و ود کھسفیسس۔
ساڑی آ وخت ئٹ یورپین ڈیہہ تیان بیدس ایشیاء نا ایلو ڈیہک ہندنکہ چین، انڈیا و پاکستان تون ہم نیوکلیئر سلہہ ارے۔ اسرائیل پڑو تو تتنے ولے او ہم اسہ نیوکلیئر طاغت ئسے۔ جوہری سلہہ تا ساڑی مننگان بندغ آتا ایسری نا خُلیس ارے۔ نیوکلیئر جنگ نا جاگہ غا جنگ آک داسا ہم مریرہ و بے ڈوہ شاریک اوفتا گواچی مریرہ۔
امریکہ ویتنام و عراق ئٹ ہم لس شاری تے کھسفے، انگلینڈ لیبیا ٹی قذاکی نا حکومت ءِ چھپی کرے و او وخت لس شاری تے ہم ٹک کننگا۔ پاننگ تو ہندا مریک کہ بندغ تہذیبی ردئٹ دیمروی کریسہ ءِ ولے اوڑتون اوار لس شاریک امن و امان آن پدماندہ جنگ و دہشتگردی نا سوب آن تینا ساہ تے تننگ ءُ ۔