سفر زند و شاعری
نوشت: نزار قبانی | مَٹ: عتیق آسکوہ بلوچ
بیست یکمیکو بشخ
اُلس
شاعری کنا رہی آ ایلو مخلوق اسکان سفر کننگ نا پِن ءِ۔ ایلوفتے اسکان سفر کننگ کنا روزگار ءِ۔ ہرازدے ای تینا پروانہ سفر و لوز آتیان پُر تینا سوٹ کیس ءِ بے ڈس کروٹ ہمو دے ای اندنو درخت اس مروٹ ہرا سفر کپک، و کہوٹ۔ دنو شاعر ہم ارے ہرافک تینا ذات نا تہٹی سفر کیرہ۔ دا ہم سفر نا اسہ ڈول ئسے۔ ولے کنا سفر جتا ءِ؛ کنا سفر جاز آک جتا ءُ، کنا اُست خواہیک و جوزہ تا نشخ جتا ءِ۔
ای اسہ اُست کٹہ و بے مراد درویش ئسے آںبار تینا جند ئنا ورخ آتیا ناچ کپرہ ہرا تینا تسبیح ءِ پیری تریسہ، تینا دامون ایمون پیری کریسہ چس ہلوک مریک۔ ای شاعر ئسے اُٹ، ہرا راستکی نا بندغ تون، شابیت آ ایب کیب ئٹ تینا گوازی ءِ کیک۔ ای اسہ اندنو شاعر ئسے نا گمان ءِ ہم کننگ کپرہ ہرا تینتون گوازی کیک، داڑ اسکان کہ او گوازی نا اصول آتے ہم تپ، یا گڑا خلق ئنا مار تیتون اوار مریسہ گوازی کننگ آن او خُلیس نا گواچی مریک۔
شاعر اسہ توار ئسے۔ تیوہ غاتیان زیات شابیت آ توار اندا مریک ہرادے آزات ہِلنگے و بندغی ہڑاند آتیتون ڈک کننگ کن ہلینگے۔ دا بندغی ہڑاند آن بیدس کلام مننگ کپک و دوی جنگل نا بارن پَن آتا سُر پُر اس مروک سلیک، اندنو جنگل اس ہراڑے کس ہندی مف۔ شاعر دُو ءِ و اُلس درغ۔ ہمو شاعر ہما تینا شاعری نا ذریعت ئٹ اسہ بندغ ئسے پارہ غا پام کروک مف او گلی خاچوک سلیک۔ بھازا شاعر آک گلی تموک خاچوک مریرہ انتیکہ اوفتیتون علی بابا نا غار ئنا درغ ءِ ملنگ نا طلسم اف۔ گڑا شاعر اسہ چِھٹی ئسے ہرادے نن ایلوفتیکن نوشت کینہ؛ چھٹی ہرادے نن اسہ پارہ ئسے آ ردہ کننگ کن نوشت کینہ۔ ہر نوشت اٹ ہمو بندغ اہم مریک ہرانا پارہ غا نوشت رادہ کننگک۔ دنو ہچو نوشت اس اف ہرا کس اسیتون تران کروک مف۔ اگہ دن مف گڑا نوشت اندنو گھنٹی اسیٹ مٹ مرو ہرادے نیستی ئٹ خلنگ مرے۔
پوسکنا شاعر نا اولیکو نیستی اندادے کہ او اُلس نا ڈس آ دُو سلانے۔ پوسکنا شاعر اسہ براعظم اسیٹ سلوک ءِ و اُلس ارٹمیکو براعظم ئٹ۔ ہڑتوم آتا نیامٹ ودکی گمان، غرور و بے باوری نا سمندر سلوک ءِ۔ دانا جاگہ غا کہ شاعر نا علم و ہنر ہڑتوم پارہ غاتا چاہنداری و خڑکی نا اسیلہ جوڑ مروس، او خل اٹ تفوک قلعہ اس جوڑ مسونے ہرانا درغ آک اُلس آ ملنگپسہ۔ ننا پوسکنا شاعر آتا چار آ مسہ بشخ، ارادی یا بیدس ارادی ڈول ئٹ، فکری و شعری بے تعلقداری کننگے۔ دا کاریم اوفے لس ذوق نا ڈیہہ آن بے وطن کرینے و اندنو اسطوری کائنات ئسے نا پارہ غا دھکہ تسونے ہرا اسہ پین بولی اس کیک۔ انتئے؟ انتکن ڈاکیا ننا شاعر آتا نظم آتے اوفتا پارہ غا واپس ہتیک ایتک؟ دا سوب کہ او اُلس نا ڈس، بھاز سادہی تون، گیرام کرینو۔
ای بیدس چَک و پد آن تینا بھاز شاعر آتے عرب اُلس نا برخلاف شعری اجارہ داری نا حالیت ءِ تینا کننگ آ دوبہ دار پِن کیوہ۔ دافتیٹ زیات انقلابی، اواری و مارکسی ءُ۔ دا مخلوق، علمی و فکری اجارہ داری نا حالیت ءِ تینا کروک، قرونِ وسطیٰ نا شرفا تیان زیات جتا افس۔ گواچن اٹ دا مخلوق چاگڑد ئٹ ہل و تس و اِرا پارہ نا تران نا ذریعت آن عاجز ءُ و دا ہیت آن ہم عاجز ءُ کہ شاعری ءِ اندنو اُلسی لِواس اسیٹ مٹ کین ہرادے تیوہ غا مخلوق بیننگ کے۔
اُلس ہمو چُنا آنبار ءِ ہرا نا اُست ساف مرے، اسُل معصوم مرے۔ اگہ نی خواسہ کہ او مابت کے و ہم رنگ مرے گڑا المی ءِ کہ اوڑتون سرپدی اٹ بروک ڈول ئٹ ہیت کننگ مرے۔ چُناک تینا مابت ءِ اوڑا شلیرہ ہرا اوفتا چُنکی ءِ سرپد مرے و اوفتا دوتے بیدس اُمیت آ ٹیکی تیان پُر کے۔
ہیت آتے گوجالوک آ لوز آتے کاریم اٹ ہتوک شاعر و اُلس نا نیامٹ احوالکاری نا چِٹ کشکنگ آن اوفتا شاعری بے کار آ گڑا تیان پُر مس۔ اوفک اُلس آ کُنٹ مِلی، سطحیت دوست، بے خوانندہ و چُنک سن مننگ نا دوبہ غاتے خلنگ بناء کریر و تیتنون سرپد مننگ آ لگار کہ زمانہ اوفتا شاعری نا مون آ پد سلیسنے، دا کہ نظم نا سرپدی بفننگ اونا بڑزی نا معیار ءِ، و دا قصور اوفتا اف بلکن اُلس نا ءِ۔ اوفتا دُنو ہیت کریر کہ اوفتا نظم آک بروک دور ئنا بابت ءُ؛ اگہ اوفک اینو تینا ہند ءِ دوئی کننگ کتور گڑا انت مس، منہ دہ یک آن گڈ، اوفک ہمو ہند ءِ دوئی کرور۔ دا دلیل ہمو شوک نا دلیل ءِ ہرا انگور تے اسکان سر مننگ کپک۔
گواچن دادے کہ ہرا شاعری دا دور اکن درست اف او ہچو دور اسیکن درست مننگ کپک۔ ہرا نظم تینا زمانہ تون تران کننگ کپ او پین دور اسیتون ہم تران کننگ کپک۔ اندا سوب پاننگ مننگ کیک کہ متنبّی تینا زمانہ نا ضمیر ئس و اوٹی لائخی ئس کہ او ہرا زمانہ اسکان سفر کننگ کے و اینو ہم ننتون ننا پڑزونک، تُغ ہند و ننا ہیت آتیٹ اوڑدہ مننگ کے۔ اندا سوب دا ہیت ہم پاننگ مننگ کیک کہ ابونواس بغداد و بصرہ نا بادہ خانہ تا بشخ اس ئس گڑا او سرور، مستی و پیمانہ غاتا دیہاڑ نا اسہ بشخ اس مریسہ سلیس، و ٹیگور روحِ ہند نا بشخ ئس اندا سوب او روحِ جہان نا بشخ جوڑ مس۔ ہسپانیہ ئٹ لورکا ءِ، ہرا وخت کہ او آجوئی نا باگل پاننگ ئس، زیتون نا درخت نا شیف آ تڑینگا، ولے اونا شاعریک تیوہ غا جہان ئٹ زیتون نا درخت آتیا نوشت مسر۔ تینا دور آن نرنگ، ایلو زمانہ تا، ایلو کہکشا تا و ایلو کائنات نا پٹ و پول ئٹ تینا زمانہ آن زمانہ آن نروک آک زوت، نادرست ہند چاہنداری تون، خلا ئٹ اویڑدہ مرور۔
کنا و اُلس نا نیامٹ دا مابت کنا کوپہ غاتیا بھلو صلیب ئسے نا دروشم دوئی کرینے؛ اندنکہ کنا شاعری نا بنماس شابیت مریسہ کیک، کنا دژمن آتیٹ ہم ودکی مریک۔ ہراتم ہال آک مخلوق آن پُر مریرہ، درغ آک بند کننگرہ و کنا پارہ غا آٹو گراف بُکس مریفنگرہ، مزاحمت ترند مریک و مزاحمت کار آتیٹ ودکی مریسہ کیک۔ ہراتم کنا کتاب آتا شینکاری و کنا خوانوک آتا کچ زیات مریک، کنے گمان مریک کہ ای اسہ بھلو گناہ اس کرینٹ ہرادے کنے آن مُست ہچو شاعر اس کتنے۔ اندا سوب گواچن اٹ ای اژدھا نا دنتان تا نیامٹ زند کننگٹ۔ اندن گمان مریک کہ اندا کنا فطری ہند ءِ، انتیکہ تحدّی و مہم جوئی آن پیشن گواچنی شاعری نا ہچو وجود اس اف۔ گوڑیفوک ہیت ئسے کہ اژدھا نا دنتان آک ہراتم کنا سو تیا زور ءِ زیات کیرہ، ای تینے زیات طاغتور و آسودہ ماریوہ، و ہراتم ہم کنا نغد کار آتا وحشت گری ئٹ ودکی مریک، کنا دامون ایمون اُلس نا مُچی ہم زیات مریک۔ دلیل نا رِدئٹ مروئی دا ئس کہ کنا رہی آ مُر مروئی ئس ولے اوفک مُر متوس؛ اندن دلیل نا رِدئٹ ای شعری تلہ ءِ رخصت کروسٹ ولے ای اُٹ کہ سی سال آن گڈ ہم پھبی وڑئٹ سلوک اُٹ۔
دا حالیت نا مُسہ احتمالات ءُ:
(1) یا تو ریفوک ئسے اُٹ۔
(2) یا اُلس ریفنگ نا گواچی مسونے۔
(3) یا گڑا جلہوکار – کرایہ نا لشکر نا ڈول، ہرافتا مونا ہچو پَک کروک ءُ ویل اس مفک – بیرہ خوْن نا شغل ئٹ سُم خلیسہ ءُ۔
ہراڑاسکان ریفنگ نا معاملہ ءِ گڑا دانا فطرت ئٹ چرجوئی مفک۔ شاعری ہی اندنو فن ئسے ہراٹی ریفنگ سرسہب مننگ کپک۔ نظم نا اولیکو بند آن ریفوک آ شاعر اُلس نا مونا پورو لوچ مریک۔ دا ہفتمیکو محال ہیت ءِ کہ اسہ شاعر اس سی سال اسکان تینا اُلس نا مونا بے پُچ مرے، اندن ای دا ہم گمان کننگ کپرہ کہ اُلس سی سال اسکان دا ریفنگ نا سیخا اٹ مسونے داڑاسکان کن نن گمان کین دا پاٹ و خل نا جوڑ مخلوق ئسے۔
دا سوج آک ننے اسہ پین سوج ئسے نا پارہ غا دیرہ: ہمو ہرا عملی معیار ءِ ہراڑان نن گمان کننگ کین کہ شاعر نا زیم اونا عہد نا وجدان آ اخس مس؟ و اندن، انتیکہ اسہ شاعر قبولیت دوئی کیک و ایلو نمن کننگک و ہڑتوم آتا شاعری اسہ ہند آ خواننگسہ ءِ؟
ای سرپر مریوہ، شاعرو اونا اُلس ئٹ ہمو سیالی ءِ ہرا دروشم و آدینک ئٹ ارے۔ دنکہ دروشم آدینک ئٹ تینا گواچنی جہات تے پٹک اندن آدینک ہم ورندی ئٹ دروشم نا پارہ غان تینا غرور نا جارات ءِ خواہک۔ ہراتم شاعر تینا آدینک ءِ پرغک گڑا او تارمئی و گہن نا ڈیہہ ئٹ پیہک و تینا مدار آن پیشن مروک اسہ ستارہ اس جوڑ مریک۔
غار ئٹ ہندی مروک بندغ آن پوسکنا دور اسکان، فن نا وظیفہ احوالکاری ءِ، کہ رنگ اسہ اندنو رنگ اس جوڑ مرے ہرادے خنتیتون حوال کننگ آن بیدس پین چارہ مف، آہنگ اسہ اندنو آہنگ اس جوڑ مرے ہرادے خف تیتون لگنگ آن بیدس ہچو چارہ اس مف، و توار تینا اسہ اندنو کچ اس درشان کے کہ اودے ہچ ءُ ہم ہند اسیتون لگنگ آن بیدس ہچ ءُ چارہ مف۔ نظم دا قانود آن آجو اف۔ دا اندا خاطر نوشتہ کننگک کہ ہموفتے اسکان سر مننگ کے ہرافتیکن نوشتہ کننگانے، اسُل اندن دنکہ جاز تیل شاغفنگ کن کرک اکن مون کیک۔ اگہ اسہ نظم اس اسہ کرک اسیکن مون کپ گڑا او ملاسی و لنگڑی آن کہک۔
متکنا دور نا بندغ دا گواچن اسکان سر مسوسس، اندا سوب او تینا نظم آتے خل، مِش ئنا رزان، و خزم ئنا سِل آ نوشتہ کریسس۔ ایلو لوز آتیٹ او ‘ارٹمیکو بندغ’ نا اہمیت ءِ ماراسُس۔ ہمو ارٹمیکو بندغ ہرادے نن ‘اُلس’ پانہ۔ اُلسی طاغت نا معاملہ اندن ءِ دنکہ اللہ نا طاغت، ہرا پُراسرار ہم مریک و غیرمرئی ہم؛ ولے دا اسہ باوری و گواچنی طاغت ئسے، ہرادے خوائک تینا رحمت آتیٹ شاغک و ہرادے خوائک تینا رحمت آتیان بے مُراد کیک۔ اُلس جوزہ، میلانات و احساس آتا مجموعہ اس مفک، دنکہ اُلسی جنت آ کشنگوک مخلوق نا گمان ءِ، بلکن او بھلا فہم و دانش و حساس قطب نما مریرہ، اندنو قطب نما ہرا چائک کہ پِر والا ڈغار ہرادکن ءِ و سراب والا ہراڑے۔
لینن، ماؤزے تنگ و تیوہ غا مارکسی مفکرین و راہشون تا تعلیمات اندا معنہ غا زور ایترہ۔ او شاعر، ادیب و فنکار آتیان خواست کیرہ کہ او اُلس نا رہی آ کار، مخلوق نا کُننگ، خوشی، ڈکھ، مابت، باگل، و خلقی باگل تیٹ اوار مریر، انتیکہ اُلس اسہ بھاز بھلو سمندر ئسے ہرا تیوہ غا فنون تے کشیسہ تینا کرک آ چپہ کیک۔ سمندر ساندہ کنا سنگت مسونے؛ اونا باسن آ ریک آتیا ای تینے شابیت کریٹ، اونا رنگ رنگی موتی تیتون گوازی کرینٹ، و اونا چُلک آتا توار آ ای قیلولہ کرینٹ۔ سمندر نا توار کنے سفر نا سختی، و قزاق و نہار آ مچلی تا جلہو تیان بے پام کرینے۔
اُلسی توار کنے درگزر و بشخنگ نا سبخ تسونے، او کنے ہیل تس کہ شاعری ہر گڑا و ہر جاگہ نا بابت اخلاقی ہیت نا پِن ءِ۔ دا تہہ ئنا و پیشن نا پاکیزگی ءِ۔ ای داد سرپد مننگ آن ہورک اُٹ کہ اسہ شاعر اس تینا وجود نا کڑمبی تیٹ تارمئی و مونی مُچ کریسہ پیہن آ کاغذ آ گڑاس نوشتہ کننگ کے۔ اندا خاطر ای تینا ادبی زند ئٹ ہچبر کوشست کتئوٹ کہ ای کرینگ نا ورندی کرینگ و جلہو نا ورندی جلہو ئٹ ایتیو۔ ای سرپد مریوہ، کرینگ تینا ذات ئٹ تینٹ اسہ سزا ئسے۔ ہراتم ای بنیوہ کہ اسہ شاعر اس ایلو شاعر ءِ کرینگ تننگے گڑا کنے آ ڈکھ نا مُد تالان مریک و ای گوڑینگوہ کہ: اریو کہ انت ڈیہہ انداخۃ شابیت اف کہ اوڑا اِرا ہُلی اسہ جاہ ددرینگ کیر؟ ای گمان ہم کننگ کپرہ کہ شاعر تینے آن بیدس کس ئسے آن گڑاس ہلیکک۔ کسر آک بھاز ءُ، دُدینگ نا پَٹ دُدینگوک ہُلی تیکن ملیک ءِ۔ ایسر ئٹ موھبۃ (لائخی) کٹک۔
دی بلوچستان پوسٹ : دا نوشت اٹ ساڑی ہیت و خیال آک نوشتوک نا جند ئنا ءُ، دی بلوچستان پوسٹ میڈیا نیٹ ورک نا دا ہیت آتے مَننگ الّمی اَف و نئے کن دا ادارہ نا پالیسی تا درشانی ءِ کیک۔